نگاهی به سیلاب‌های ویرانگر اخیر در اقصی‌نقاط جهان

مهدی خدابخش: زمین خشک است و به‌ناگاه بارانی شدید در مدت زمانی کوتاه، به قدری آب بر خاک می‌بارد که توانایی جذب آن را نداشته و روی زمین جاری می‌شود. اینگونه است که سیل به راه می‌افتد و هرچه در مسیرش باشد، با خود می‌برد. 

مناطق بسیار کمی بر روی سیاره زمین هست که احتمال وقوع سیل در آنها محلی از اعراب ندارد، زیرا در این مناطق اصولا بارشی رخ نمی‌دهد یا به‌قدری گرم هستند که منابع آبی در آنجا کمیاب است. در مقابل، هر نقطه‌ای از این کره خاکی که در آن باران رخ دهد، احتمال وقوع سیل نیز وجود دارد لکن بارش تنها علت وقوع سیل نیست.

از نظر علمی، سیل زمانی رخ می‌دهد که آب، سطح زمین‌های خشک را اشباع کند و فرصت چندانی برای جذب آن وجود نداشته باشد؛ که این امر نیز خود به چند حالت احتمال وقوع دارد: بارش بیش از حد، شکسته یا سرریز شدن سدها و سیل‌بندها و ذوب شدن سریع برف و منابع یخ در کوهستان‌های مجاور مناطق مسکونی، هر کدام به تنهایی می‌تواند سطح آب رودخانه‌ها را به حدی افزایش دهد که زمین‌های مجاور (سیلابدشت) را فراگیرد. واژه «سیلاب» نیز به آب‌های باقی‌مانده در مناطق سیل‌زده پس از فروکش کردن باران و از حرکت ایستادن سیل اطلاق می‌شود.

انواع مختلف سیل شامل 1- سیل برق‌آسا 2- سیل رودخانه‌ای 3- سیل ساحلی 4- سیل آب‌های زیرزمینی 5- سیل زهکش و فاضلاب می‌شود. بیشتر انواع سیل‌ها، دارای ضریب پیش‌بینی پذیری بالایی بوده و ساعت‌ها یا چند روز برای وقوع زمان می‌برند که همین امر می‌تواند فرصت خوبی برای ساکنین مناطق در خطر فراهم می‌کند تا برای مقابله با سیلاب آماده شده یا منازل خود را ترک کنند.

سیل‌های ساحلی معمولا زمانی رخ می‌دهند که طوفانی پر قدرت (هاریکان یا سایکلون) مخصوصا اگر بر روی اقیانوس سرعت گرفته باشد، یا امواج سونامی به مناطق اطراف دریا برخورد کند. همچنین تغییرات اقلیمی درپی افزایش دما، گرم‌شدن روزافزون زمین و ذوب شدن یخ‌های قطبین می‌تواند باعث بالا آمدن سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها شده که همین امر باعث به‌زیر آب رفتن سواحل و مناطق پست‌تر از سطح دریا می‌شود.

برخی سیل‌ها نیز غیر قابل پیش‌بینی بوده، به‌سرعت و بدون هشدار قبلی رخ می‌دهند. سیل‌های برق‌آسا که اغلب بر اثر باران‌های موسمی یا رگبارهای شدید اتفاق می‌افتند، بسیار خطرناک هستند و می‌توانند یک منطقه سرسبز یا خشکزار برهوت را با حجم گسترده‌ای از تندآب بپوشاند که هر چیزی را در مسیر خود نابود می‌کند.

طی چند هفته اخیر (از اواخر اسفند 97 تا کنون) بارش‌های مداوم در برخی استان‌های ایران، منجر به وقوع سیل‌های مخرب شد که نه تنها خسارات 30 هزار میلیارد تومانی به بار آورده بلکه جان حداقل 70 شهروند ایرانی را نیز گرفته است. در این گزارش به بررسی برخی از سیل‌های مرگبار و بزرگ اخیر در کشورهای مختلف می‌پردازیم.

*******

شرق آفریقا، مارس 2018 – مجموعه سیل‌های گسترده و پی‌درپی در کشورهای کنیا، اتیوپی، اوگاندا، رواندا، ‌سومالی، جیبوتی و برونئی درپی باران‌های موسمی و شدید مارس سال گذشته و بعد از تحمل 12 ماه خشکسالی سخت در آفریقای شرقی شروع شد و پیامدهای آن هنوز هم ادامه دارد. داده‌های ثبت شده نشان می‌دهد این بلیه طبیعی که منجر به وقوع دیگر حوادث ازجمله رانش زمین و شکستن چندین سد مختلف در این کشورها شد، تا کنون حدود 500 قربانی برجای گذاشته است.

در رواندا، حدود 10 هزار خانه تخریب شده و خسارت وارده فقط به جاده‌های این کشور حدود 28 میلیون دلار تخمین زده می‌شود. در کنیا، سد خصوصی «پاتل میلمت» بر اثر حجم زیاد آب ورودی، در تاریخ 9 می 2018 شکسته شد و موجی به ارتفاع 1.5 و عرض 500 متر، مناطق مسکونی تا شعاع 2 کیلومتری را کاملا به زیر آب برد. متعاقبا به تاریخ 26 می، چهار سد دیگر در نزدیکی دریاچه «بارینگو» در کنیا نیز شکسته شد. هزینه مرمت جاده‌های این کشور تا کنون 187 میلیون دلار برآورد شد است.

ژاپن، 28 ژوئن تا 9 جولای 2018  – شکل‌گیری طوفان سهمگین «پاپیرون» از منطقه هوکایدو، باعث آغاز باران شدید در جنوب ژاپن و حرکت آن به سمت مناطق شمالی شد. بارش‌های بی‌وقفه در حدود 10 روز متمادی، حدود 400 میلی‌متر محاسبه شد و بعد از آن بود که سیل‌های مرگبار به تاریخ 5 جولای در منطقه کانسای رخ داد. سه هفته قبل از حادثه در همین منطقه، زلزله‌ای به قدرت 6 ریشتر (با 5 کشته و 417 مصدوم) اتفاق افتاده بود.

در منطقه شیکوکو میانگین بارش 1852 میلی‌متر گزارش شد و سطح سیلاب نیز در برخی مناطق حدود 5 متر بالا آمده بود. این بارش‌های سیل‌آسا که در تاریخ ژاپن بی‌سابقه بود، باعث صدور هشدار تخلیه برای بیش از 8 میلیون نفر در 23 استان این کشور شد. در این بلای طبیعی، که دومین سیل بزرگ ژاپن از سال 1982 (ناگاساکی با حدود 300 کشته) محسوب می‌شود، حدود 225 نفر جان خود را از دست داده و 13 نفر نیز هنوز مفقود هستند. طبق اعلام دولت ژاپن، بسیاری از قربانیان، کسانی بودند که به هشدارها بی‌اعتنایی کرده و علی‌رغم دستور تخلیه، در مناطق مسکونی باقی مانده بودند. این سیل همچنین خسارت هنگفتی به ارزش تخمینی حدود 10 میلیارد دلار به صنایع، کشاورزی، جاده‌ها و زیرساخت‌های ژاپن وارد کرد.

همچنین به دستور «شینزو آبه» نخست‌وزیر ژاپن، حدود 5400 نفر از خدمه نیروهای پلیس، آتش‌نشانی و نیروی نظامی واحد ژاپن (نیروهای دفاع از خود – SDF) برای کمک‌رسانی به مردم و بیرون کشیدن جنازه‌ها اعزام شدند.

هند، جولای تا آگوست 2018 – درپی باران‌های موسمی غیرمعمول در ایالت ساحلی «کرالا» واقع در جنوب کشور هند، که منجر به سرریز شدن 35 سد از 54 سد این منطقه در عرض فقط 24 ساعت اولیه بارش شد، سیل مرگباری به راه افتاد که در تاریخ یک قرن اخیر کرالا بی‌سابقه بود. با وقوع این حادثه، که مرکز زمین‌شناسی هند آن را معلول تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن زمین اعلام کرد، بیش از 483 نفر جان خود را از دست داده و 14 نفر نیز هنوز مفقود هستند. با اعلام وضعیت قرمز در این ایالت، بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر نیز از شهرهای بزرگ کرالا تخلیه شدند.

دولت منطقه‌ای کرالا می‌گوید که این سیل بی‌سابقه حداقل یک ششم از جمعیت ایالت را تحت تاثیر قرار داده ، صدها روستا را به زیر آب برده، بیش از 10 هزار کیلومتر از راه‌های این منطقه را تخریب کرده و حدود 5.6 میلیارد دلار خسارت وارد کرد. نکته جالب این است که فقط چند روز بعد از وقوع سنگین‌ترین بارش در کرالا، با تهدید فوری خشکسالی مواجه شد. بسیاری از تحلیلگران و کارشناسان، سوء مدیریت و کم‌توجهی دولت مرکزی به اقدامات پیشگیرانه را مقصر اصلی صدمات وارده از این سیل می‌دانند.

چین، نیمه ژوئن تا اوایل جولای  2017 – بیش از 35 هزار خانه تخریب شده یا آسیب دیدند، حدود 9800 متر مربع از زمین‌های کشاورزی به زیر آب رفته، بیش از 203 نفر کشته شده و حدود 15 میلیون نفر نیز آسیب دیدند. این آماری است از سیل گسترده در 10 استان چین که پس از بارش‌های چند روزه و طغیان بیش از 60 رودخانه، خسارت 5.7 میلیارد دلاری به این کشور وارد کرد.

جنوب آسیا، جولای تا آگوست 2017 – باران‌های موسمی شدید در روزهای تابستانی جنوب آسیا، منجر به جاری شدن سیل‌های گسترده در کشورهای هند، بنگلادش، نپال و پاکستان شد. تخمین زده می‌شود که این سیل‌ها در مجموع حدود 1300 نفر تلفات داشته که 1200 نفر از آنها متعلق به هند است. 45 میلیون نفر در مناطق سیل زده، آسیب دیده و حدود 18 هزار مدرسه تخریب شد.

فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر در آن زمان اعلام کرد که چهارمین سیل بزرگ سال در بنگلادش رخ داده و نزدیک به 700 هزار خانه در این کشور تخریب شده و  بیش از 4.5 میلیون هکتار از زمین‌های زراعی به زیر آب رفتند. مرکز تحقیقات و آسیب‌شناسی بلایای طبیعی در آمریکا طی گزارشی اعلام کرد که سیل‌های مرگبار طی دو دهه اخیر در جنوب آسیا، به‌طور متوسط سالانه جان 2 هزار نفر را می‌گیرد.

چین، ژوئن تا سپتامبر 2016 – در نیمه ژوئن بود که با برخورد جبهه هوای «میو» به جنوب چین و باران‌های سنگین، سیل‌های ویرانگری را در 26 استان این کشور جاری کرد. در یک ماه پس از آن نیز تداوم بارش‌ها و بالا آمدن سطح آب رودخانه‌ها و سیلاب در شهرهای مختلف جنوب چین، مناطق بیشتری نیز به زیر آب رفتند. کارشناسان می‌گویند که در آن زمان، چنین سیلی با این قدرت تخریب در سال 1998 رخ داده بود.

درپی وقوع این سیل، 32 میلیون نفر در 26 استان چین آسیب دیده و حدود 450 نفر نیز جان خود را از دست دادند. همچنین علاوه بر ازبین رفتن 280 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی جنوب چین، خسارات وارده حدود 22 میلیارد دلار برآورد شد. یکی از عللی که کارشناسان برای وارد شدن این حجم از خسارات و تلفات اعلام می‌کنند، تبدیل کردن بستر دریاچه‌های خشک‌شده به مناطق مسکونی در جریان توسعه شهرهای جدید است.

علاوه بر آن، به دلیل نیاز گسترده چین به مواد غذایی و خانه‌سازی، سیستم‌های طبیعی زهکشی از بین رفت و طغیان آب‌های زیرزمینی منجر به وقوع سیل در داخل بسیاری از شهرها شد. همچنین سدسازی بیش از حد در طول رودخانه‌های چین باعث کاهش میزان دبی آب و برهم خوردن تعادل طبیعی آنها شده بود.

برزیل، ژانویه 2011 – همراه شدن چند سیلِ همزمان با رانش زمین و گِل‌شار می‌تواند ترکیب بسیار مرگباری را به‌وجود بیاورد که نه تنها چند برابر مخرب‌تر از جریان تند سیل‌هاست بلکه کار امدادرسانی به مناطق مورد آسیب و قربانیان را نیز پیچیده و سخت‌تر می‌کند. طی 24 ساعت مابین روزهای 11 و 12 ژانویه، بارش شدید و بیشتر از یک ماه عادی در ایالت «ریو دو ژانیرو» باعث به‌راه افتادن سیل همزمان در مناطق بسیاری از این ایالت شد.

این سیل‌ها که دومین بلای طبیعی مرگبار در تاریخ برزیل بود (1967 با 1700 کشته) در مناطق توریستی و گردشگری ریو شدت بیشتری داشتند، با رانش زمین و جریان گِل همراه شد تا حدود 3 هزار خانه را تخریب و 903 نفر را نیز به کام مرگ بکشاند. این واقعه همچنین حدود 1.2 میلیارد دلار خرج روی دست دولت برزیل باقی گذاشت.

ایالات متحده، آگوست 2005 – توفندی از درجه قدرت 5 با بادهایی به سرعت 280 کیلومتر بر ساعت که بر فراز اقیانوس اطلس شدتی چشمگیر پیدا کرده بود، به خلیج مکزیک نزدیک شد و به دو ایالت فلوریدا و لوئیزیانا برخورد کرد. 1.2 میلیون نفر تخلیه شدند، بیش از 50 سیل‌بند و محافظ سیل فقط در شهر «نیو اورلئان» شکست، آب به فاصله 19 کیلومتری از دریا به روی خشکی گسترش پیدا کرد، بیش از 800 هزار خانه به زیر آب رفت و حدود 1800 نفر جان خود را از دست دادند.

این توصیف کوتاهی بود از طوفان (توفند) کاترینا، فاجعه‌بارترین بلای طبیعی که جنوب شرقی آمریکا را درنوردید و 125 میلیارد دلار خسارت (160 میلیارد دلار هزینه بازسازی) برجای گذاشت. 80 درصد از شهرهای دو ایالت مذکور، با سیل پوشیده شدند و سیلاب برای ماه‌ها در بین خانه‌ها جاخوش کرده بود. ده‌ها هزار آمریکایی نیز که به هشدارهای تخلیه بی‌اعتنایی کرده بودند، برای مدت طولانی (چند روز تا چند هفته) روی سقف خانه‌های خود بدون آب و غذا گرفتار شده بودند.

بعد از فرونشستن بحران، این بار سیل شکایت‌ها و انتقادات از امدادرسانی نهادهای مختلف دولت فدرال ایالات متحده به ریاست «جورج بوش پسر» بود که به دستگاه قضایی این کشور روانه شد و نهایتا مقامات زیادی را از جمله «مایکل براون» مدیر سازمان مدیریت اورژانس فدرال را به استعفا کشاند.

منابع:

Christina Nunez, Floods, explained. National Geographic

Gebre, Samuel (29 May 2018). "Fatal Floods in Eastern Africa May Mean Yet More Food Shortages". Bloomberg News.

Xinhua. Thousands still live in shelter month after deadly rain disaster hit western Japan.  6 August 2018

New Indian Express. "Kerala floods: Death toll rises to 483, says CM Pinarayi Vijayan". 30 August 2018

NDEPENDENT: "At least 41 million people affected in floods in India, Bangladesh and Nepal, UN says", 30 August 2017

Masters, Jeff; Henson, Bob (15 July 2016). "Earth's 5th Costliest Non-U.S. Weather Disaster on Record: China's $22 Billion Flood". The Weather Underground. 

Brasileiro, Adriana (17 January 2010). "Brazil Cities Hit by Landslides, Floods Will Need $1.2 Billion to Recover". Bloomberg.

''Knabb, Richard et al. ''Hurricane Katrina: August 23 – 30, 2005. National Hurricane Center (December 20, 2005)